Η Επαρχία Γρεβενών μέσα από τα οθωμανικά κατάστιχα της περιόδου 1564-1579 (αναφορά στο Delvine--Δελβίνο-Πρόσβορο)
Κώστας Καμπουρίδης
Πρακτικά Συνεδρίου (Κοζάνη 27-30 Σεπτεμβρίου 2012)
Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε ως έχει από το βιβλίο Δίπορον Γρεβενών και μεταφράστηκε από κείμενο στα αγγλικά
Οι οθωμανικές φορολογικές καταγραφές στα Γρεβενά.
Στα οθωμανικά πρωθυπουργικά αρχεία στην Κωνσταντινούπολη βρίσκονται δύο οικονομικές καταγραφές οι οποίες σχετίζονται με την επαρχία Γρεβενών. Οι καταγραφές αυτές αποτελούν μέρος ενός μεγαλύτερου κώδικα, είναι ανέκδοτες και χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Η πρώτη, χρονολογικά, καταγραφή φέρει την ένδειξη ΤΤ 350 και το μέρος που καλύπτει την περιοχή των Γρεβενών βρίσκεται στις σελίδες 588 έως 687. Οι επίσημες αρχές σαν χρονολογία κατά την οποία συνετέθη ο κώδικας αυτός σημειώνουν το έτος 1564/65 (έτος Εγίρας 972). Επομένως η καταγραφή πραγματοποιήθηκε τον καιρό της βασιλείας του σουλτάνου Σουλεϊμάν του μεγαλοπρεπή και μάλιστα 2 χρόνια πριν τον θάνατο του. Ο ίδιος κώδικας περιέχει επίσης και κάποιες άλλες περιοχές που και αυτές ανήκαν στο σαντζάκι των Ιωαννίνων. Παρ' όλο που το σαντζάκι των Ιωαννίνων ιδρύθηκε τον 15ο αιώνα, μετά την κατάκτηση της πόλης των Ιωαννίνων, αλλά και της ευρύτερης περιοχής, από τον σουλτάνο Μουράτ τον Β' το έτος 1430, η παλαιότερη σωζόμενη φορολογική καταγραφή είναι αυτή του 16ου αιώνα που περιλαμβάνει και την επαρχία Γρεβενών. Ο δεύτερος φορολογικός κώδικας, επίσης λεπτομερής, ο οποίος περιλαμβάνει και μια απογραφή των Γρεβενών φέρει την ένδειξη ΤΤ 586 και χρονολογείται στο έτος 1579 (έτος Εγίρας 987). Η καταγραφή της επαρχίας Γρεβενών βρίσκεται στις σελίδες 504 έως και 613 του κώδικα. Μια τρίτη λεπτομερής καταγραφή του σαντζακιού των Ιωαννίνων κρατείται στα αρχεία Tapu και Kadastro στην Άγκυρα και χρονολογείται στο έτος 1583 (έτος Εγίρας 991). Η καταγραφή αυτή αποτελείται από δύο κώδικες με τις ενδείξεις TD 28 και TD 32, αλλά οι πληροφορίες που παρέχονται είναι οι ίδιες με αυτές του κώδικα ΤΤ 586 του έτους 1579.
Στις σελίδες του κώδικα ΤΤ 350 (1564) δεν βρέθηκε καμία πληροφορία για την πόλη των Γρεβενών, λαμβάνοντας υπ' όψη την χρονολογία της σύνταξης του. Προφανώς όσοι ταξινομούσαν τα αρχεία όρισαν την χρονολογία στο έτος 1564 έχοντας λάβει υπόψη τους όλο τον κώδικα. Έγινε προσπάθεια να επιβεβαιωθεί η χρονολογική σύνταξη του κώδικα αναζητώντας στοιχεία που αφορούσαν άτομα που κατείχαν ιδιοκτησίες και φέουδα από τα οποία στοιχεία μπορούν να αντληθούν πληροφορίες. Από τις πρώτες καταγραφές του κώδικα οι οποίες αναφέρονται στις κτήσεις του σουλτάνου σε μια συγκεκριμένη περιοχή, εν συνεχεία καταγράφονται οι ιδιοκτησίες άλλων ανώτατων αξιωματούχων με πρώτες αυτές του μεγάλου Βεζίρη. Για παράδειγμα αφού το χωριό Παλαιοχώρι αποτελούσε κτήση του σουλτάνου Σουλεϊμάν του μεγαλοπρεπή, όταν καταγράφονται τα έσοδα από το χωριό Σαμαρίνα σημειώνεται πως ανήκε στην ιδιοκτησία της μεγαλειότητας του Αλή Πασά. Εφ' όσον η καταγραφή χρονολογείται στο έτος 1564, από όσους ταξινόμησαν τα αρχεία, συμπεραίνουμε πως αναφέρεται στον Βεζίρη Αλή Πασά όταν κατείχε τον τίτλο του μεγάλου Βεζίρη κατά τα έτη 1561-1565.
Οι οικισμοί της επαρχίας Γρεβενών. Δημογραφικά στοιχεία.
Διαχειριστικά η επαρχία Γρεβενών ανήκε στην περιφέρεια των Ιωαννίνων. Σύμφωνα με τις φορολογικές καταγραφές του 16ου αιώνα, η περιφέρεια των Ιωαννίνων από 2 καζάδες (περιοχές), τον καζά των Ιωαννίνων και τον καζά της Άρτας. Η επαρχία Γρεβενών ανήκε στον καζά των Ιωαννίνων. Από την γεωγραφική ανάλυση των καταγεγραμμένων οικισμών στους κώδικες ΤΤ 350 και ΤΤ 586 ο όρος "επαρχία Γρεβενών" συμπίπτει γενικά με τα σημερινά όρια της περιφερειακής ενότητας Γρεβενών. Στην πρώτη καταγραφή του 1564 η επαρχία Γρεβενών αποτελείται από 146 οικισμούς και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, με υπολογισμό του εισοδήματος που αποδίδονταν από κάθε οικισμό προς τους τιμαριούχους. Η καταγραφή φόρων είχε ως κύριο σκοπό για τους Οθωμανούς την διανομή του εισοδήματος, που προέκυπτε, προς τον στρατό καθώς και σε άλλους υψηλής τάξης επίσημους οι οποίοι προσέφεραν διάφορες υπηρεσίες, ήταν όμως και μια πρώτη βάση για να διεξάγουν δημογραφικούς υπολογισμούς σε ένα γεωγραφικό τμήμα.
Οι βασικές οικονομικές μονάδες που καταγράφονταν στους κώδικες ήταν οι κατοικίες, μαζί με το όνομα του άνδρα ο οποίος ήταν ο υπεύθυνος της κάθε οικίας, οι οικίες των άγαμων καθώς και οι οικίες των χήρων. Καθώς διεξάγεται η καταγραφή και η διανομή των τιμαρίων, ταυτόχρονα καταγράφεται και ο συνολικός αριθμός των οικισμών, δίνοντας μας αμέσως μια πρώτη προσέγγιση ως προς τον πληθυσμό ενός οικισμού μιας πόλης ή μιας περιοχής. Χαρακτηριστικό και στους 2 κώδικες είναι το γεγονός πως πουθενά στην επαρχία Γρεβενών δεν αναφέρονται χήρες ως επικεφαλείς κάποιας κατοικίας, παρ' ότι συνήθως ήταν παρούσες, παρά μόνο αναφέρονται ως επικεφαλείς έγγαμοι και άγαμοι άνδρες. Πιθανώς, μιας και οι χήρες πλήρωναν ένα χαμηλότερο ποσοστό φόρου, ένα είδος κεφαλικού φόρου που προϋπήρχε της οθωμανικής κτήσης στα Βαλκάνια, οι Οθωμανοί αξιωματούχοι απέφευγαν να τις καταγράψουν ως επικεφαλείς.
Οι οικισμοί που κατεγράφησαν στην επαρχία Γρεβενών κατά την περίοδο 156 έως 1579 είναι καθαρά χριστιανικοί. Κανένας οικισμός τουρκικών νομαδικών φυλών δεν εμφανίζεται στην επαρχία Γρεβενών όπως συνέβη στην γειτονική επαρχία των Σερβίων, όπου ο αποικισμός της επαρχίας από "γιουρούκους" νομάδες κατά μεγάλο μέρος επετεύχθη περί τα μέσα του 16ου αιώνα. Επιπροσθέτως με εξαίρεση το χωριό Βούρμποβο (Ιτέα), όπου 2 αδέρφια μουσουλμανικού θρησκεύματος κατεγράφησαν να πληρώνουν φόρους, κανένας άλλος μουσουλμάνος φορολογούμενος δεν συναντάται ανάμεσα στους κατοίκους των χριστιανικών οικισμών της επαρχίας, ένα γεγονός που ήταν συνήθως το έναυσμα ενός γενικότερου εξισλαμισμού ενός οικισμού ή μιας επαρχίας. Αυτή η παρατήρηση μας βοηθά να προσδιορίσουμε την χρονική περίοδο εξισλαμισμού μέρος των κατοίκων της επαρχίας Γρεβενών. 'Έτσι φαίνεται ότι έως τα τέλη του 16ου αιώνα η επαρχία Γρεβενών είχε μόνο χριστιανικό πληθυσμό και δεν είχε γίνει περιοχή στην οποία αποίκισαν τούρκοι νομάδες προερχόμενοι από οθωμανικά εδάφη.
Οι κάτοικοι των οικισμών της επαρχίας Γρεβενών.
Η καταγραφή της επαρχίας των Γρεβενών στον κώδικα ΤΤ 350 ξεκινά με τις κτήσεις του σουλτάνου στην περιοχή. Η ονομασία Γρεβενά στην οθωμανική διάλεκτο αποδίδεται ως Grebene, Girebene και μια φορά ως Karabene. Κατά την περίοδο από το 1564 έως το 1579, στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται 151 οικισμοί και καλλιεργήσιμες εκτάσεις χωρίς μόνιμους κατοίκους οι οποίες καλλιεργούνται από κατοίκους γειτονικών χωριών. Είναι αξιοσημείωτο πως κανένας οικισμός στην περιοχή δεν χαρακτηρίζεται ως πόλη, γιατί κανένας από τους οικισμούς δεν είχε το μέγεθος ή τα χαρακτηριστικά τα οποία θα έκαναν τους Οθωμανούς να το θεωρήσουν ως πόλη. Για παράδειγμα ένας οικισμός θα έπρεπε να έχει αστική περιφέρεια, κοινό χαρακτηριστικό μιας οθωμανικής πόλης, ή θα έπρεπε να είναι η έδρα ενός καδή ή ενός γενίτσαρου αξιωματούχου για να θεωρηθεί ως πόλη. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί, γιατί είναι σημαντικό για την ιστορική συνέχεια της πόλης των Γρεβενών αλλά και για την συνεισφορά σε σχετικά ιστορικά ερωτήματα, ότι τα ίδια τα Γρεβενά είτε ως απλός οικισμός είτε ως πόλη δεν αναφέρονται στις καταγραφές. Δεν υπάρχει κάποιος αστικός οικισμός με την ονομασία Γρεβενά, παρ' ότι η φράση "ανήκει στα Γρεβενά" αναφέρεται σε όλους τους οικισμούς οι οποίοι παραχωρήθηκαν ως τιμάρια στην περιοχή. Φαίνεται λοιπόν πως η επαρχία Γρεβενών δεν είχε αποκτήσει ένα διοικητικό κέντρο, μια πόλη σαν αναφορά.
Ο πίνακας 1 που ακολουθεί δείχνει με αλφαβητική σειρά τους οικισμούς και τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις που υπάρχουν και στα 2 κατάστιχα μαζί με την τωρινή τους ονομασία. Οι περισσότεροι από τους οικισμούς στην καταγραφή του 1564 έχουν αναγνωριστεί με τους αντίστοιχους που υπάρχουν σήμερα με διαφορετική ή αλλαγμένη ονομασία. Παρ' όλα αυτά είναι αδύνατο να αναγνωριστεί ένας μεγάλος αριθμός τοπωνυμίων. Επιπρόσθετα από την συλλογή πληροφοριών σχετικά με μια μεγαλύτερη χρονική περίοδο, η μελέτη της καταγραφής ΤΤ 586 μας βοήθησε με πολλούς τρόπους να επιβεβαιώσουμε την ορθότητα των γραφών. Θεωρήσαμε επίσης χρήσιμο να γραφεί σε ξεχωριστή στήλη η οθωμανική γραφή για κάθε μέρος.
Πίνακας 1. Οικισμοί και καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην επαρχία Γρεβενών.
Ονομασία οικισμού (οθωμανική γραφή) Τωρινή ονομασία
Curyaka Αετιά
Delvine Πρόσβορο
Donciko nam-i diger Kunyades Δοτσικό
Ikseropotamo nam-i diger Filibe, Filibe Φιλιππαίοι
Kozmati Κοσμάτι
Lisova Κυπαρίσσι
Lucista Καλλονή
Mesolor Μεσολούρι
Misovun ----------
Nidruz denrbend-i kadim, Nidrus Νετρούζι/Νιδρούζι (εγκαταλελειμμένο)
Nikula Νίκουλα (εγκαταλελειμμένο)
Tusi Αλατόπετρα
Varvanista Καληράχη
Vodenciko Πολυνέρ
Zaloga Τρίκωμο
Σημείωση: η υποσημείωση "mez.-i" δίπλα από τοπωνύμια αφορά καλλιεργήσιμες εκτάσεις ενώ η υποσημείωση "nam-idiger" υποδηλώνει διαφορετική ονομασία για τον αναφερόμενο οικισμό. Τέλος τα 5 τελευταία τοπωνύμια αφορούν πρόσθεση οικισμών στο κατάστιχο του 1579)
Υπολογισμός του πληθυσμού της επαρχίας Γρεβενών.
Η μελέτη της δημογραφικής ανάπτυξης κατά την περίοδο που οι Οθωμανοί κυριαρχούσαν στον Ελλαδικό χώρο, η οποία είναι μια μεγάλη περίοδος, αρχικώς αντιμετωπίζει ανυπέρβλητα εμπόδια λόγω της έλλειψης στοιχείων ειδικά για τους πρώτους αιώνες αυτής της περιόδου. Οι περιορισμένες Οθωμανικές ιστορικές πηγές καθιστούν αδύνατη την καταγραφή της συνολικής ανάπτυξης του πληθυσμού. Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση έχει σταδιακά αντιστραφεί καθώς όλο και περισσότερες μελέτες βασισμένες σε Οθωμανικές ιστορικές πηγές έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα έτσι ώστε να αλλάξει η εικόνα που έχουμε για την δημογραφική κατάσταση κατά την Οθωμανική περίοδο. Στην πρώτη φορολογική καταγραφή του 1564, στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται 146 οικισμοί μαζί με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η ίδια εικόνα με μικρές διαφοροποιήσεις παρατηρείται και στην καταγραφή του 1579. Σχεδόν όλοι οι οικισμοί του πρώτου κατάστιχου (1564) εμφανίζονται και στο δεύτερο κατάστιχο (1579), στο οποίο καταγράφονται 4 νέοι οικισμοί και μια νέα καλλιεργήσιμη έκταση. Ο συνολικός αριθμός φορολογούμενων κατοικιών στο πρώτο κατάστιχο του 1564 ανέρχεται σε 5,562 κατοικίες εκ των οποίων στις 1,319 επικεφαλείς είναι άγαμοι άρρενες. Ωστόσο παρατηρείται μια σημαντική αλλαγή στον αριθμό των κατοίκων στο κατάστιχο του 1579. Σε αυτό ο αριθμός των φορολογούμενων κατοικιών ανέρχεται σε 7,534 δηλαδή 1,972 κατοικίες περισσότερες, μια αύξηση της τάξης του 35,45 %. Αυτή η αύξηση είναι μια σημαντική αλλαγή η οποία δύσκολα αποδίδεται σε κανονική πληθυσμιακή αύξηση στην περιοχή. Μια πιθανή αιτία για την αύξηση των φορολογούμενων κατοικιών στην επαρχία Γρεβενών είναι η εντατικότερη και αποδοτικότερη εργασία του Οθωμανικού φορολογικού μηχανισμού ειδικά σε μια περιοχή στην οποία η πλειοψηφία του πληθυσμού αυτής, λόγω της επαγγελματικής τους απασχόλησης στην φύση, είναι σε κίνηση για μεγάλο μέρος του χρόνου μετακινούμενοι σε γειτονικές περιοχές με τα κοπάδια τους, κυρίως στην περιοχή της Θεσσαλίας. Επίσης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη κοινωνικοί και οικονομικοί λόγοι.
Πίνακας 2. Αριθμός κατοικιών και ποσό φόρου των οικισμών της επαρχίας Γρεβενών.
(βλέπε άρθρο Οι οθωμανικές φορολογικές καταγραφές στα Γρεβενά)
Περιλαμβάνεται και το Delvine-Δελβίνο-Πρόσβορο
